در اصل نام تورکویز (Turquoise) با فرمول شیمیایی CuAL6(PO4)4(OH)85H2O یک آلومینیوم فسفات آبدار مس است که به معنای سنگ ترکی است . از این جهت این نام بر روی کانی ارزشمند ایرانی نهاده شد که در زمان های باستان به منظور صادرات فیروزه به سایر کشورهای دور ونزدیک پس از استخراج رگه های این سنگ از معادن برای تراش آن را ابتدا به کشورهای عثمانی (ترکیه امروز) فرستاده و سپس قسمت عمده آن از طریق جاده ابریشم به کشورهای مختلف صادر می شد . از این رو اروپا میان که برای نخستین بار این سنگ را در عثمانی مشاهده کردند . نام آن را «ترکی» نهادند .
بومیان امریکا معتقد بودند که رنگ آبی آن منسوب به آسمان بهشتی و رنگ سبز آن منسوب به زمین است و همچنین سرخ پوستان معتقد بودند که دارندگان فیروزه هیچ گاه از اسب به زمین نمی افتند .
با توجه به شرایط بسیار سخت تشکیل فیروزه ، تنها منبع شناخته شده از این سنگ گرانبها تا زمان های طولانی معادن فیروزه نیشابور بود که برخی از انواع آن از کیفیتی استثنایی برخوردار بودند .
تنها دانستن این نکته که بخش قابل توجهی از فیروزه ها و لاجوردی هایی که به طور گسترده در بقره ها و تابوت فراعنه مصر به کار رفته از ایران بوده است . دال بر اهمیت جواهرات مخصوصا فیروزه در گذشته ایران بوده است .
این سنگ براساس نوع ، درصد ترکیبات و محل تشکیل ، رنگ هایی دارد که در طیف وسیعی از آبی کم رنگ تا آبی پررنگ ، سبز روشن و در مواردی سبز تیره نمودار می شود .
این سنگ در حرارت ۲۲۰̊cرنگ آبی آسمانی خود را به رنگ سبز تیره تبدیل می کند و سختی آن برحسب جدول ۶-۵ بوده و هرچه از میران آب در ساختمان آن کاهش یابد سختی آن افزوده می گردد .
در کشورهای اروپایی رنگ سبز فیروزه در ایران ، امریکا و اکثر کشورهای آسیایی رنگ آبی آسمانی دارای محبوبیت بیشتری است . از دیگر کشورهای صادر کننده فیروزه به جز ایران می توان به کشورهای امریکا ، مصر ، ازبکستان ، چین و استرالیا اشاره کرد .
استخراج معدن فیروزه نیشابور به صورت زیرزمینی با حفر کانال های دنباله رو و کاملا سنتی انجام شده و با توجه به اینکه سنگ های دربرگیرنده از استحکام بالایی برخوردارند نگه داری معدن به صورت کاملا طبیعی است .
چگونگی تشکیل
تشکیل فیروزه به لحاظ فرایندهای شیمیایی بسیار پیچیده بوده و نیازمند شرایط بسیار خاص زمین شناسی است . به طور کلی جهت تشکیل فیروزه چندین مرحله پیچیده شیمیایی انجام می شود . ولی به طور ساده می توان گفت که اسید سولفوریک حاصل از تجزیه پیریت و کالکو پیریت که حاوی مقداری مس است در اثر برخورد با آپاتیت های موجود در سنگ ، تولید اسید فنویک و اسید فلوئوریدریک می کنند .
در اثر انحلال AL2O3 فلدسپات های موجود از هم پاشیده می شوند و تولید مقداری سولفات مس و اسید فنویک می کنند و محلول های حاوی فیروزه به دست می آید که این محلول در حفره ها و شکاف های سطح مشترک بین طبقات رسوب کرده و جانشین فلدسپات ها می شود . از این رو در تمامی مراحل عامل کانی AL3+ کنترل کننده اصلی فاز کانی سازه فیروزه است .
رنگ سبز فیروزه نتیجه جانشینی بخشی از آهن در ساختمان فیروزه است و در اصطلاح نگین تراشان به فیورزه سبز قوچانی معروف است .
گاهی اوقات در درون فیروزه رگه هایی از جنس اکسید آهن ، نیکل و منگنز دیده می شود که مانند درخت ( شجره ) پیش می آید . این گونه فیروز عربی نام گذاری می شود و گونه بدون رگه را عجمی می گویند .
۱- ابواسحقی که خیلی خوب و زیباست .
دیگر معادن فیروزه ایران
از این رو قضایی که فیروزه در آن نگه داری می شود باید دارای کمی رطوبت بوده و اگر دارای هوایی گرم و خشک است با قراردادن مقداری آب در محل مذکور ، فضایی مناسب را جهت نگه داری فراهم ساخت . چون با تبخیر آب به تدریج رطوبت موردنیاز تامین می شود .
شکستگی : کونکوئیدال تا دانه ای
وزن مخصوص : ۹/۲ – ۴/۲ برحسب منطقه ( ایرانی ۸/۲ )
مشخصات اپتیکی : دومحوری و مثبت
سیستم کریتالی: تری کلینیک
شفافیت : Opaque
نام دیگر : کالائیت Callaite
حالت سنتز شده : حالت سنتزه شده فیروزه را مشخص به نام P.Gilson تولید نموده است .