سکه

  موزه ملی ایران مانند سایر موزه های جهان دارای قسمت جداگانه ای برای حفظ و نگهداری سکه ها و مهرهای ارزشمند ایران می باشد و با توجه به اهمیتی که سکه و مهر در امر مطالعات تاریخی تمدن هر کشوری دارد ، وجود این بخش اهمیت ویژه ای را داراست .

مجموعه آثار و اشیاء موجود در این قسمت حاصل حفاری های باستان شناسی می باشد و البته قسمتی هم به اموال بازیافته ، اهدایی و با کشفیات اتفاقی اختصاص یافته است . در دنیای قدیم و قبل از بوجود آمدن سکه معاملات مردم از طریق مبادله کالا صورت می گرفته و پایه مقیاس و میزان مبادله کالا چهارپایان بوده اند ، بر روی نقاشیها و حجاریهای قدیم صحنه های معاملات و داد و ستد که بوسیله معاوضه صورت می گرفته است مشاهده می شود . در دوران پیدایش فلزات تمدن بشر نیز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس، برنز طلا و نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و میله قطعات محدود یا چهارگوش و یا بصورت تبر و کارد تهیه نمود و وسیله معاوضه برای معاملات قرار گرفت ، برای مثال در چین فلزی بشکل کارد یا میله های باریک یا حلقه ساخته می شده است. در سال 1889 میلادی در کاوش های دمرگان Domorgan در ارمنستان تعدادی از این حلقه ها بدست آمد. در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان میله هایی از جنس مس کشف گردید که متعلق به 3000 سال ق.م. می باشد.که میتوان آنها را قدیمیترین وسیله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست . در حفاریهای شوش نیز حلقه ها و میله هایی از جنس نقره متعلق به 2000 سال قبل از میلاد بدست آمده است . در خرابه های شهرهای آشور شمش های طلا و نقره که متعلق به 2500 تا 1200 ق.م. است کشف گردیده که علاماتی بر روی آنها مشاهده می شود که حاکی از اولین قدم انسان جهت ابداع سکه می باشد . در مورد پیدایش سکه روایات تاریخی مختلف است . به گفته هردودت مورخ یونانی اولین انسانهایی که به ضرب سکه اقدام نمودند لیدیها بودند . با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و شهرت این قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهای رود پاکتول Puctole که از سارد پایتخت لیدی عبور می کرد . مردم این سرزمین را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدین ترتیب وضع جدیدی در ادوار اقتصادی و تجارتی آن روزگار ابداع گردید . قدیمی ترین سکه های لیدی بشکل قطعه پهن نامنظمی است از مخلوط نقره و طلا ( آلکتروم) که در روی آن شیارهایی موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده است و گاهی در بعضی از این فرو رفتگی ها نقش حیوانی شبیه روباه به چشم می خورد زیرا روباه در لیدی مورد پرستش اهالی بوده است . در دوره کروزوس شاه لیدی سکه هایی معروف به کروزئید بوجود آمد که میتوان آنرا اولین سکه حقیقی دانست (561-546هـ.ق.) این سکه ها از جنس طلا و نقره بودند و در روی سکه نقش شیر و گاو در حال حمله به یکدیگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته می باشد .

پس از سکه های لیدی در اژین Egine که یکی از جزایر یونانی کنار دریای اژه است و مکتب حجاری آن نیز معروف است سکه های بسیار زیبایی با نقش لاک پشت دریایی که مظهر آرتمیس Artemis الهه یونانی اندیشه است در ضرابخانه ای که در این شهر دایر گردیده بود ضرب می شد . سپس در شهرهای مختلف ساحلی کنار دریای اژه مثل میله Milet و افز Ephose سکه هایی زده شده بود که بر روی آنها نقش حیواناتی مثل شیر ، گاو ، گوزن و خوک دریای که هر کدام علامت شهر یا مظهر خدایان محلی هستند و از نظر هنری در حد بسیار بالایی قرار دارند ، نمونه های بسیار با ارزش از آنها که از تخت جمشید بدست آمده است در این مجموعه وجود دارد . در روی سکه های شهرهای ممالک یونانی و آسیای صغیر که در تصرف ایران بودند اغلب نقش خدایان افسانه ای بود . این نقوش متنوع کمک بزرگی به روشن شدن مذاهب دنیاى قدیم کرده است .

مثلاً در روى سکه هاى اژین نقش لاک پشت که مظهر آرتمیس دختر ژوپیتر است و بر روى سکه هاى آتن در یک طرف تصویر آتنا آلهه یونانی اندیشه ، دختر زئوس و در طرف دیگر نقش جغد که مظهر اوست می باشد . در سکه هاى ایونى بیشتر تأثیر خدایان مشرق زمین به چشم مى خورد و اغلب بر روى سکه ها نقوش حیوانات بالدار مثل ابوالهول (که معرف مذهب مصرى است ) و گاومیش بالدار و بر روى سکه هاى شهرهاى فینیقیه نقش رب النوع داگون که صورت انسان و بدن ماهی دارد و یا ملکار یکی دیگر از خدایان ، دیده میشود . بر روى سکه هاى صور نقش ماهی بر روى امواج آب دریا و نقش خداى فینیقى (ملکار) بر پشت سکه نقش بسته است.
در سال 546 ق.م کوروش هخامنشی کشور لیدی را تسخیر نمود و اکثرمناطق یونانى نشین را تحت سلطة خود در آورد و بجز کشور لیدى به نواحى متصرفاتی که در آنها ضرب سکه رایج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه هاى محلى ادامه دهند و تنها ضرب سکه هاى کروزوئید را متوقف نمود.

کوروش هخامنشی( 550-530 ق .م ) با اینکه متوجه لزوم سکه و تأسیس ضرابخانه شده بود ولى مرگ به او این فرصت را نداد. لذا داریوش هخامنشی (522-486 ق .م )اولین کسی بود که در ایران به ضرب سکه اقدام نمود. وى سکه هاى طلا و نقره بنامهاى دریک Daric و شکل یاسیگلس Siglos)) به ترتیب به وزن 41/8 گرم و 6/5 گرم ضرب نمود.

بر روى سکه تصویر شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می شود که به علامت نیایش خداى بزرگ اهورمزدا، زانو زده وکمانى را در حال کشیدن زه و در دست دیگر نیزه اى دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی مشاهده می شود . همچنین سکه اى از داریوش سوم بدست آمده است که بجاى نیزه خنجرى را بدست گرفته است .

سکه هاى اولیه هخامنشی بنام سکه هاى شاهی معروف بوده است .قدرت مالى هخامنشیان بسیار زیاد بوده بطوریکه مزد هر سرباز خارجی که براى ازتش ایران کار میکرده است یک سکه طلا (دریک ) در ماه بوده است .
در سراسر ایران هخامنشی ضرابخانه هاى سلطتنى بنابر آنچه که احتیاج بود سکه ضرب می کردند ولى در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروایان یا ساتراپ هاى محلى که اطراف پادشاه مأمور تشکیل و تدارک ساز و برگ و اسلحه بودند سهم بیشتری براى ضرب سکه از خزانه سلطتنی دریافت می کردند از ساتراپ هاى هخامنشی که در تاریخ ایران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروایى کیلیکیه و سوریه و بابل را داشتند سکه هاى با ارزشى در مجموعه موزه ملى موجود می باشد.
از انواع دیگر سکه هاى هخامنشی سکه هاى سلاطین و امراى تابع مانند شاهان قبرس و فینیقیه و امرای کاری ، لیسى، آراد می باشند که مدتها زیر نظر دولت هخامنشی در آمدند و استقلال داخلی پیدا کرده و سکه ضرب نمودند. از سکه هاى بسیار جالب سکه هاى صیدا را میتوان نام برد. در یک طرف این سکه نقره نقش کشتی جنگی و در طرف دیگر نقش اردشیر سوم هخامنشی را سوار بر گردونه اى بسیار زیبا می بینیم (358-326ق .م ) . بر سکه نقره دیگرى نقش اردشیر دوم کمان بدست ایستاده و در پشت سکه نقش کشتى جنگی با بادبان نقر شده است (74ه4-358 ق .م )که با مشاهده این سکه میتوان به تاریخ دریانوردی ایران در دوره هخامنشی و وضع کشتی هاى جنگی و اهمیت آنها پی برد. سکه های اسکندر به واسطه تنوع نقش و زیبایی بسیار جالب است . برخی از آنها را که بی شک هنرمندی توانا و زبردست تهیه کرده است ، جزء  شاهکار هاى هنرى میباشد. درباره سکه هاى اسکندر و تصاویر وى بر روى آنها نظریات مختلفی وجود دارد. عده اى نقش این سکه را تصویر خود اسکندر می دانند که به صورت یکی از خدایان جلوه گر شده است و بعضى دیگر آنرا تصویر خیالى یکی از خدایان میدانند ، زیرا تصاویر اسکندر بر روى سکه ها یکسان نیست ، ولى آنچه بیشتر مورد نظر است اینست که سکه هاى اولیه بخصوص سکه هاى طلا که دار اى نقش کلاهخود است و در یونان و مقدونیه ضرب شده مربوط به خود اسکندر و از نظر هنری بسیار جالب است و تصویر حقیقی او بوده است. تصویر سکه هاى اسکندر اکثرا" بدین ترتیب است که نقش نیم تنه او بشکل هرکول ، مظهر قدرت و توانایى و یکی از قهرمانان افسانه هاى قدیم یونان می باشد که کلاهى از پوست شیر بسرکشیده و در پشت سکه خداى بزرگ یونان (زئوس ) بر روى تخت نشسته و عصای قدرت را بدست گرفته و نام اسکندر بخط یونانى کنار آن نوشته شده است . در حفاری سال هاى 1341 و 1342 هیئت مشترک ایران و انگلیس در پاسارگاد ، تعدادى ازسکه هاى اسکندر و سلوکوس اول بدست آمده است که از نظر نقش بسیار جالب است این سکه ها ضرب شهرهاى شوش، بابل، اکباتان کاپادوکیه و آرارات در مجموعه موزه ملى ایران باستان موجود است .
از سکه هاى شاهان باختر (250 ق .م ) که بر ایالات شرقی حکومت میکردند نمونه هاى جالبی وجود دارد که هر یک نشان دهنده وضع اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخ ،هنر و فرهنگ آن سرزمین است . سکه هاى اشکانی مدارک با ارزشی میباشند که نه تنها وضع اقتصادی آن دوره را معرفی میکند بلکه تاریخ 500 سال شاهنشاهی بزرگ ایران را از جهات مختلف بررسی میکند. در دوره اشکانیان داد و ستد بوسیله سکه هاى نقره ، مس و برنز انجام می پذیرفت و سکه طلا تا بحال از آنها دیده نشده است .

 شاهان اشکانی به آرایش مو و ریش توجه خاصی داشتند و از روى نقوش سکه ها میتوان به طرز آرایش آنها پی برد ، برگردن تمام آنها گردنبند مروارید از یک تا 4ردیف آویخته شده است . پادشاهانی که دوران سلطنت آنها طولانی بوده است به خوبی تغییراتی که بر اثر گذشت زمان در چهره آنها پدیدار شده است را میتوان مشاهده نمود.

بر روى سکه ها تصویر نیم من یا تمام رخ شاه به طرز دقیقی حکى شده است و بر پشت سکه ها معمولا" نقش ارشک موسس این سلسله نشسته بر روى سکویى قرار دارد که کمان بدست گرفته است و این بپاس احترامی است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز میداشته اند. بر پشت سکه هاى درهمی ، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداری حلقه سلطنت را با و میدهد اوایل نوشته روى سکه ها به خط یونانى و القاب شاهان را در بر دارد ولی از زمان سلطنت بلاش اول (51-78م) (خط آرامی) و پهلوی اشکانی بر روى سکه ها بکار می رفت . انواع تاج هاى این دوره ، بعضى بسیار ساده و بعضى مثل تاج ملکه مو را همسر فرهاد چهارم بسیار مجلل و جواهر نشان بوده است . در سکه هاى پارتی علامات اختصاری که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد . چنانچه از روى سکه ها بر می آید شهرهایى که داراى ضرابخانه بوده اند شامل: نیسا ، دارا (در ناحیه دره گز کنونی) ، صد دروازه (نزد یک دامغان ) تمبراکس (ساری) ، سیرینک (نزدیک ساری) ، هگمتانه (همدان) ، شوش سلوکیه ، رکا(رى) ، مرو ، تیسفون ، هرات ، کنگاور، نهاوند و غیره می باشند .
در دوره سلوکى منطقه الیمایى که سکه هاى آن دارای اهمیت بسیاری است (( ناحیه خوزستان ، ایلام قدیم ، دزفول و شوش را شامل می شد که بوسیله فرمانروایان محلى اداره میشد و از دوره مهر داد اشکانی (171»128ق .م )که این نواحی را به تصرف خود در آورد به فرمانروایان محلی و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب می شدند اجازه ضرب سکه داده شد . قدیمیترین سکه این دوره حدود (100 ق.م. ) و مربوط به کامناسکریس دوم است . خرسن یا خاراکس در کنار رود دجله و فرات و شمال شرقی منطقه الیمایى واقع بوده است در این محل ابتدا اسکندر مقدونی شهر اسکندریه دجله را بنا نمود که بعدها در دوره سلوکى ها انطاکیه نامیده شد و سپس بنام خرسن یا خارکس درآمد . سکه هاى خرسن بسیار کمیاب هستند و قدیمیترین آنها حدود اواسط قرن دوم میلادی میباشند و تأثیر و هنر پارت ها بر سکه هاى فرمانروایان خرسن دیده میشود . سکه هاى شاهزادگان پارس در مجموعه موزه ملی ایران جایگاه خاصی دارد پارس در زمان هخامنشی موقعیت بسیار مهمی داشته است زیرا شاهان هخامنشی بجز سکونت در بإیتختهایى مثل شوش ، بابل ، هگمتانه مدت زیادی از سال را در کاخهاى تخت جمشید بوده اند . به همین دلیل پارس به واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصی داشته است و فرمانروایى این ناحیه از دوره هخامنشی در دست این خاندان بوده است . این شاهزادگان از دوره سلوکى اشکانی بعلت حسن تدبیر و موقع شناسی قدرت مذهبی را در دست گرفته و بعلت استقلال و قدرت اقتصادی زیادی که در امور داخلی داشتند به ضرب سکه پرداختند . این سکه ها نمونه بارزی از مذهب و فرهنگ آن دوران است و تعدادی از شاهان را که در نوشته هاى قدیمی از آنها نام برده شده است معرفی می نماید .
قدیمیترین سکه هاى شاهزادگان پارس در حدود اواخر قرن سوم ق .م شروع گردیده است و تا 210 میلادی حدود سی نفر از شاهان در این منطقه فرمانروایى داشتند .

سکه هاى اولین فرمانروایان با نقش تصویر شاه است که کلاه پارسی مخصوص هخامنشیان را بر سر دارند . در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در یک طرف درفش و در طرف دیگر شاه پارس که ریاست مذهبی را دارد و در حال نیایش در مقابل آتشگاه ایستاده است . نقش سکه هاى پارس از زمان فرادات دوم (133-88 ق.م.) تحت تأثیر سکه هاى اشکانی قرار گرفت نوشته سکه هاى پارسی در دوره ضرب سکه هاى ساسانی از سال تاجگذاری اردشیر اول (224میلادی) آغاز شد و در سال (652میلادی) پایان یافته که سال سقوط این سلسله است . در این مدت شاهان متعددی سلطنت کردند ، بعضی از آنها چند ماهی بیشتر سلطنت نکردند و برخی مثل خسرو انوشیروان نزدیک به نیم قرن سلطنت و سکه هاى متنوعی نیز ضرب نمودند ، با توجه به سکه های پادشاهان مختلف میتوان به بسیاری از وقایع و آداب و رسوم آنها آشنایى پیدا کرد و از آن جمله است سیمای شاهان انواع تاجها ، تزیینات لباس ، آرایش مو و چهره ، خط و تحول آن القاب شاهان ، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنین نام مراکزی که در آنجا ضرابخانه داشته اند از زمان سلطنت بهرام منجم (391.420 میلادی) نام شهرها برروى سکه ها ضرب گردید .
سکه هاى ساسانی دارای انواع تاجها ، آرایش مو و چهره و جواهرات گرانبها بر روى تاجها مى باشند . بر پشت سکه ها معمولا ً نقش آتشدان با شعله هاى فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نگهبان که شاه یا ولیعهد یا دو تن از شاهزادگان میباشند ، منقوش است . ولی بر پشت بعضی از سکه هاى طلا تصویر ملکه یا الهه قرار دارد که از دور سر وى نوری ساطع است .نوشته هاى روى سکه بخط پهلوی ساسانی و نام القاب شهریاران ساسانی است . سکه هاى جالب توجه این دوره سکه هاى اردشیر اول ، شاپور اول ، هرمز دوم ، بهرام دوم با ملکه و ولیعهد و ملکه پور انداخت را میتوان نام برد . روى سکه هاى ملکه پور انداخت ، تصویر ملکه با موهاى بلند مجعد که بر آنها گلهایى از جواهر پوشانده شده و تاج جواهر نشانى بسر دارد ، نقش شده است .
سکه هاى بهرام دوم و ملکه او که براى اولین بار در این دوره نقش ملکه برروى سکه ظاهر می شود دارای دو نوع تاج میباشد ، یکی مدور دور تا دور تاج ، جواهر نشان بوده است و دیگر تاج بلندی است که سر کرازى در تمامی تاج قرارگرفته است و در حاشیه آن جواهرات بکار رفته است . سکه هاى طلاى خسروانوشیروان اکثراً بصورت تمام رخ نقش شده است . در دوره شاهنشاهى ساسانی ، وسعت مملکت از شمال به جیحون و دریاى خزر ، از مشرق به سند و پنجاب ، از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس و از مغرب به سوریه و عربستان رسیده بود . از جمله شهرهاى مهم دوره ساسانى که در آنها سکه ضرب شده است میتوان (اردشیرخوره ) در فیروز آباد کنونى در فارس ، (وه اردشیر ) نزدیک تیسفون ، (رامهرمز اردشیر) در خوزستان ، (ریواردشیر) در ارجان فارس ، نیشابور در خراسان ، گندى شاپور در خوزستان ، (وه قباد) نزدیک تیسفون ، (ابر قباد) در خوزستان و (وه قباد) در تیسفون را نام برد .
نحوه ضرب سکه بدین ترتیب بود که قطعاتى از فلز طلا ، نقره یا مس را با وزن معین در بین هر دو روى سکه قرار داده و با چکش ، ضربه اى محکم و کنترل شده بر آن وارد می کردند تا فلز مورد نظر تبدیل به سکه شود . سر سکه (نوعی قالب ) از دو قسمت جدا ، از جنس فلزی محکم که معمولاً مس یا پولاد بود تهیه میشد . نقوش و نوشته هاى مورد نظر را به طور معکوس بر آن حک می کردند . معمولاً تمامی شهرها و مراکز مهم ، دارای ضرابخانه بودند و گاهی به واسطه پیروزیها و جشنهاى مختلف سکه هایى با عنوان ًمدال ً و  ًیادبودً  ضرب میشد . پس از شاهنشاهى ساسانى و کشته شدن یزدگرد سوم در مرو ( 625 میلادی ) فرمانروایان عرب ، سکه هایى مشابه سکه هاى ساسانى ضرب کردند . این سکه ها در حقیقت اولین سکه هاى اسلامی بشمار میرود . حکمرانان مسلمان تصاویر خود را بر روى مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاویر پادشاهان ساسانی را همانگونه که بود بر روى سکه گذاشتند . خلفای راشدین نیز اسامی پادشاهان ساسانی را بر روى سکه هاى عرب  ساسانى ضرب نمودند این نوعی سکه ها بیشتر با تصویر خسرو دوم ساسانى و نام فرمانروایان صدراسلام و با خط پهلوی و گاه کوفى در متن سکه و نام ضرابخانه و تاریخ ضرب و نیز سال یزدگردى یا هجرى ، در پشت سکه به خط پهلوى ضرب شد . و یکی ازکلمات ًبسم آله . بسم آله ربی ً محمد رسول آله ً و کلماتى از این قیبل را درکنار سکه اضافه مى نمودند .

این سکه ها را سکه هاى عرب ساسانى مى نامند . جنس اغلب این سکه ها از نقره (درهم ) و گاهى مس (فلس) بوده است . اولین بار درهم اسلامى به امر عمر بن الخطاب در سال هشتم خلافتش در سال 20 هـ.ق ضرب گردید . بر روى سکه صورت شاه ساسانى و کلمات "بسم آله و بسم آله ربی با خط کوفى و اسم پادشاه ساسانى با حروف پهلوى بر پشت سکه دیده میشود . این کار تا زمان حکومت بنى امیه و بعد از آن ادامه داشت . ضرب درهم هاى عرب  ساسانى ، در عهد خلفاى راشدین و اوایل دولت بنى امیه یعنى تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ.ق ادامه داشت .
بعد از این تاریخ سکه هاى اسلامى بدون تصویر ، جایگزین آن شد . اولین سکه طلا(دینار) بدون تصویردرسال 77هـ.ق در دوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموى ضرب شد و  از سال 79 هـ .ق سکه هاى نقره به صورت رسمى ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانى منسوخ گردید . با وجود رواج سکه هاى اسلامى خطى بدون تصویر ، از نیمه دوم قرن اول هجرى ، سکه هایى به سبک ساسانى با تصویر تا قرن دوم هجرى در طبرستان ضرب میشد . این سکه ها را که کوچکتر از سکه هاى عرب ساسانى بودند سکه هاى طبرستان مى نامند . سکه هاى حکام عرب طبرستان نیز شبیه سکه هاى اسپهبدان بوده با این فرق که نام هر یک از آنها به خط کوفى و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوى بوده است . اسپهبدان طبرستان از خاندان ساسانى بودند و در طبرستان فرمانروایى مستقلى را تأسیس نمودند و تاریخ مخصوصى را که به سال طبرى معروف است برگزیدند . همانگونه که اشاره گردید .
اولین سکه هاى خطى اموى از جنس ًطلا ً در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جایگزین درهم هاى عرب ساسانى شد . در زمان خلافت بنى امیه ، نام خلیفه روى سکه ها دیده نمیشود و تنها تاریخ و محل ضرب سکه ، بر روى سکه هاى نقره و تاریخ ضرب در طرف دیگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون  کلمه ًقل ًبه شکل ًالله احد الله صمد لم یلد ولم یولد و لم یکن له کفوا ًاحدً ، ضرب می کردند . از سال 127 هـ .ق که قیام ضد اموى به رهبرى ابو مسلم خراسانى قوت گرفت تا انقراض امویان در سال 132 هـ.ق و روى کارآمدن سفاح اولین خلیفه عباسى ، سکه هاى ویژه اى با مفاهیم سیاسى امویان ضرب گردید که بنام ابو مسلم شناخته میشود . این سکه ها مانند سکه هاى امویان بدون نام خلیفه ، در ایالتهاى جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب میشد.
نام ابومسلم خراسانى بر روى هیچ یک از سکه هاى نقره نیامده است ولى بر روى سکه هاى مسى بین سال هاى 127 تا 132 نام ابو مسلم دیده میشود .

سوره مبارکه 112 قرآن کریم و بر روى سکه و در حاشیه پشت سکه قسمتى از آیه 33 سوره توبه ًمحمد رسول آلله ارسله بآلهدى و دین الحق لیظهره على الدین کله و لوکره المشرکون ً نقش گردیده است . در منابع مختلف از ضرابخانه هاى در بسیاری نام برده شده است که سکه هاى اموى در آنجا ضرب می شده اند اما از این ضرابخانه ها بجز دمشق ، افریقیه و اندلس بقیه در عراق و ایران بوده اند و نکته جالب توجه این است که این شهرها اکثراً همان شهرهایى بوده اند که سکه هاى عرب ساسانى در آنها ضرب میشده است .حکومت خلفاى عباسى از سال 132 هـ . ق شروع شد و تا سال 656 هـ.ق ادامه یافت در سکه های عباسى حاشیه سکه مثل سکه اموى است ولى دیگر سوره 112 قرآن کریم را بر پشت سکه نیاورده و عبارت (محمد رسول آلله ) جاى آن را میگیرد . با گذشت زمان سکه هاى عباسى تکامل پیدا کرده و در حاشیه سکه ها آیه 3 و 4 سوره روم نوشته شد :  ًلله آلامر من قبل و من بعد و یومئذ یغمه آلمومنون سکه بنصرآله ً .
اوایل قرن سوم هجرى ظهور حکومتهاى نیمه مستقل در ایران مثل طاهریان و صفاریان را مشاهده میکنیم که داراى سکه هاى بسیار دولت جالب و با ارزش هستند .

طاهر بن حسین سردار نامى مأمون و سر سلسله ادامه طاهریان که بعدها به ذوالیمینین شهرت یافت و بر روى سکه ها لقب او دیده میشود . سلسله دیگر که از سیستان بود ، صفاریان و مؤسس دوره آن یعقوب لیث میباشد . بر روى سکه هاى نقره این دوره کلماتى مثل النصر ، الظفر ، الیمن و السعاده نقر شده است که نظیر این کلمات روى سفالهاى لعابدار ایران به چشم میخورد .
یکی از سلسله هاى بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجرى بر نواحى قرن وسیعى از ایران حکومت میکردند سامانیان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند در مشرق تا مرکز فلات ایران در مغرب امتداد پیدا میکرد . بیشتر گنجینه هاى بزرگ نقره که از روسیه ، لهستان ، اسکاندیناوى از زیر خاک در آورده اند ، مربوط به سکه هاى نقره ساسانى بوده است . اکثر سکه هاى این دوره در اندازه قرار دادى و رسمى میباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر ( قطر 8/4 سانتیمتر ) در ناحیه هندوکش ضرب شده است .
بیشتر سکه هاى سامانی در خراسان و نواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غربی به ضرب رسیده اند . آل بویه نیز به اندازه سامانیان سکه ضرب نموده اند . سکه هاى این دوره براى محققین تاریخى منابع اطلاعاتى بسیار با ارزشى است زیرا روى سکه هاى آنها القاب و اسامى زیادى از شاهزادگان آل بویه و ارتباطات شاخه هاى متعدد با یکدیگر و دست نشاندگان مختلفى که آنها را به رسمیت مى شناختند و همچنین از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشى بدست مى آید . قدرت امراى آل بویه بحدى بود که به تعویض بر علیه خلفا اقدام مى نمودند . ولى به لحاظ مذهبی ، احترام خلفا را محفوظ میداشتند و نام آنها را بر روى سکه ها میاورند . در قرن چهارم هـ .م براى اولین بار پس از حکومت ساسانى ، بر روى سکه هاى آل بویه لقب شاهنشاه نیز بچشم میخورد سوره مبارکه قرآن کریم که در حاشیه آن سکه هاى عباسى زده میشد بر روى سکه هاى سامانى و آل بویه و غزنوى نیز ضرب میگردید .
در روى سکه هاى اسلامى ایران تا زمان سلاجقه ، صورت انسان یا حیوان دیده نمیشود . تصاویر سکه تا آن دوران فقط شمشیر و گاهى هلال و ستاره بود . ولى بر روى سکه هاى سلاجقه روم ، تصاویر شیر و خورشید و بر روى سکه هاى طغرل سلجوقى ، گنبد و گلدسته دیده میشود . ایلخانان بزرگ به نقر  ًقا ان الاعظم و قاان العادل و ایلخان المعظم ً در اول و آخر اسم خود اکتفا میکردند اما ایلخانان ایران به تدریج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ایران به کار بردند . آنها گاهى اسم خود را به خط و زبان اویغورى هم برروى سکه و هاى نقره میگردند . بر روى سکه هاى غازان ، اسم غازان محمود به خط کوفى و اویغورى و چینى نقر شده است . به طور کلى در طول شش قرن تزئینات روى سکه هاى عرب ، ساسانى ، اموى و عباسى ، شاهان ایران و سلاطین ترک تا دوره مغول به صورت خط به شیوه کوفى قدیم و بدون نقطه و اغلب شکسته زاویه دار منقور میشد . دراین دوره فقط در روى سکه هاى مسى اتابکان و خوارزم شاهیان به لحاظ شیوه . خطاطى ، مختصر تغییرى محسوس است .

 از حمله مغول به بعد تدریجا" خط کوفى از حالت کوفى شکسته به نسخ و نستعلیق در زمان صفویه تغییر یافت و در واقع تغییرات خط روى سکه ، خیلى کندتر از کتابت انجام پذیرفت . تصاویر حیوانات مختلف روى فلوسهاى مسی منقوش است . نقش شیر و خورشید به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زیادى شد . طغراهای مختلفى از سلاطین مغول و ترکمانها متداول شد که خواناترین آن را بر روى سکه هاى ناصرالدین شاه میتوان دید .گر چه سکه هاى مهم دوره هاى مختلف خصوصاً بدلیل رنگ زدگى و پوسیدگى جلب نظر نمیکند اما از نظر تاریخى داراى اهمیت زیادى میباشند . طى قرون اولیه هجرى بیشتر شهرها داراى ضرب سکه ، بخصوص سکه هاى مسین بودند و اغلب بر این سکه ها اسامى شهرها یا حاکم هائى نوشته شده است که شاید گاهى نامشان در تاریخ ثبت نشده باشد . حفاریهاى علمى مناطق باستانى باعث شده است که تعداد زیادى از این سکه ها به دست آید و مجموعه با ارزشى از سکه هاى مسی در موزه ملى ایران وجود دارد . ضرابخانه ، یکی از ارکان مهم سازمان مالی در زمان صفوی بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد . عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئیس ضرابخانه به عهده وی بود . سکه های سلاطین صفوی متنوع بود آنان نسبت به نوشته های روی سکه توجه خاصی داشتند . بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوی به صورت ساده و یا به شعر آمده است .
تاریخ و محل ضرب سکه و نیز اسامی دوازده امام یا چندین تن از ائمه روی سکه های صفوی منقور است . سکه های این دوره بیشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها ، بیشتر از سکه های مسی و نقره ای استفاده می شد. سکه طلا نیز در دسترس مردم بود و معمولا" در جشنها و تاجگذاریها و اعیاد از آنها استفاده می شد .

 واحد پول این دوره تومان لغتی مغولی به معنی ده هزار است . سکه طلا را اشرفی و سکه نقره را بیستی ، محمدی ، شاهی ، عباسی ، پنج عباسی و لاری می گفتند .

 سکه های مسی را غازی یا غاریکی می گفتند که 10/1 شاهی بود . بر روی فلوس ها نقوش مختلف حیوانات و پرندگان نقر است . بر روی سکه های نادر شاه افشار ( 1160 - 1148 هـ.ق. ) کلمه السطان نادر یا یک بیت شعر دیده می شود . او به سال 1148 هـ.ق. در دشت مغان تاجگذاری کرد و به یادگار این جشن سکه هایی با نوشته الخیر فی ما وقع ضرب شد . به لحاظ حروف ابجد تاریخی که از آن به دست می آید ، تاریخ جلوس سلطنت نادر شاه است . کریم خان زند ( 1193 - 1163 هـ.ق ) در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکیل الرعایا را بر خود نهاد . بر روی سکه های او نام وی بصورت بسیار ساده به صورت کریم و نام محل ضرب نوشته شد . و بر پشت سکه یک بیت شعر آمده است سکه های طلای او را کریمخانی می نامند . در زمان قاجاریه سکه های متعدد ضرب شهرهای مختلف موجود است .

نوشته بر روی بعضی از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسیار ساده می باشد . در این سکه ها فقط نام وی به صورت یا محمد بر بالای اسامی شهرهایی که سکه در آن ضرب می شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه یک بیت شعر منقور است . از اواسط دوره صفویه به شهرها با توجه به موقعیت سیاسی جغرافیایی و مذهبی آنها عناوینی داده شد . این عناوین بر روی اغلب سکه های این دوره دیده می شود . در سکه های افشا ریه و زندیه و قاجاریه نیز این عناوین به کار رفته است .
در سال 1295 هـ.ق . در دوره ناصر الدین شاه دار الضرب های ولایات منحل گردید و ضرابخانه در پایتخت تهران دایر شد ، این عناوین از روی سکه ها حذف گشت . عناوین از روی سکه ها حذف گشت . عناوین مذکور بدین شرح اند : دارالسلطنه اصفهان دارالمرز رشت ، دارالعباده یزد ، دارالسعاده زنجان ، دارالمومنین کاشان ، دارالامان کرمان ، دارالسلطنه تبریز و دارالعلم شیراز . دستگاه ضرابخانه در زمان ناصرالدین شاه در تهران تاسیس و ناصرالدین شاه در سال 1294 هـ.ق . آنرا افتتاح کرد . بدین ترتیب ضرب سکه در شهرهای مختلف از بین رفت . دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا انقراض قاجاریه سکه های زرین به شکل ده تومانی ، دو تومانی ، یک تومانی ، دو اشرفی ، یک اشرفی ، پنج هزاری ، دو هزاری و سکه های سیمین به شکل پنج هزار دیناری ، ده هزار دیناری ، یکهزار دیناری ، دو هزار دیناری ، پنج تومانی دو قرانی و پانصد دیناری ، دو شاهی ، پنج شاهی ، شاهی سکه های مسین و نیکل هم صورت دویست دیناری ، صد دیناری ، پنجاه دیناری ، بیست و پنج دیناری بوده اند . سکه های خطی و بدون تصویر تا زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار معمول بود . از تمام سکه هایی که در مورد آنها بحث شد نمونه های با ارزش در موزه ملی ایران وجود دارد که از آغاز اسلام تا آخر دوره قاجاریه در طبقه دوم موزه اسلامی به نمایش گذاشته شده است .